Kennis anticonceptie en onbedoelde zwangerschap
Wat moet je weten om als professional onbedoelde zwangerschappen te helpen voorkomen?
Een onbedoelde zwangerschap kan ontstaan als er sprake is van penis-in-vagina seks zonder anticonceptie, als de anticonceptiemethode niet goed wordt toegepast of als de anticonceptie faalt. Geen enkele anticonceptiemethode is 100% betrouwbaar. Een onbedoelde zwangerschap kan dus iedereen overkomen die penis-in-vagina seks heeft.
Voor optimale bescherming tegen onbedoelde zwangerschap is het zaak om goed voorbereid te zijn op mogelijk seksueel contact en tijdig anticonceptie te regelen, of seks zonder anticonceptie te weigeren. Kennis van hoe een zwangerschap kan ontstaan en juiste kennis van betrouwbare anticonceptiemethoden is essentieel. Soms is er wel sprake van kennis, maar is er weerstand tegen het gebruik van (hormonale) anticonceptie.
Op school krijgen jongeren lang niet altijd de informatie over anticonceptie waar ze behoefte aan hebben. 40% van de meiden en 53% van de jongens geeft aan op school voldoende informatie te hebben gekregen over anticonceptiemethoden. De rest van de jongeren zegt geen of te weinig informatie hierover te hebben gekregen op school (Seks onder je 25e, 2023).
Soms komen alleen de pil en het condoom aan bod, en niet alle andere opties. Bij de pil en het condoom is de kans groter op gebruikersfouten. Aan de pil moet je elke dag denken en een condoom kan scheuren als je hem niet goed omdoet.
Anticonceptiemethoden
Er is een ruime keuze in anticonceptiemethoden, met elk hun eigen eigenschappen. De pil en het condoom zijn vaak bekend, maar de andere methoden vaak minder.
-
- De anticonceptiepleister en de anticonceptiering bevatten dezelfde hormonen als de (combinatie)pil, namelijk oestrogeen en progestageen. De minipil bevat alleen progestageen. Al deze methoden zijn kortwerkend; er moet regelmatig gedacht worden aan gebruik.
- De prikpil, het hormoonstaafje en het hormoonspiraaltje werken langer en zijn daardoor minder makkelijk te vergeten. Deze methoden bevatten alleen het hormoon progestageen.
- Er is ook een spiraaltje zonder hormonen: het koperspiraaltje. Methoden zonder hormonen zijn verder het mannencondoom, het vrouwencondoom en het pessarium (te gebruiken met gel die de zaadcellen inactief maakt). Alleen het mannen- en het vrouwencondoom beschermen ook tegen soa’s.
- Er worden ook zogenoemde ‘natuurlijke methoden’ gebruikt om zwangerschap te voorkomen: terugtrekken voor het klaarkomen en periodieke onthouding (door de vruchtbare dagen te bepalen). Vrouwen die borstvoeding geven kunnen dit onder bepaalde voorwaarden ook als natuurlijke anticonceptiemethode gebruiken.
- Voor periodieke onthouding moeten de dagen worden bepaald waarop er kans is op een zwangerschap bij penis-in-vagina seks. Dit kan op basis van de cycluslengte, lichaamstemperatuur, vaginale afscheiding, hormonen in de urine, de stand van de baarmoedermond of een combinatie van factoren. De betrouwbaarheid van deze methoden wisselt sterk en is afhankelijk van het aantal factoren dat gemeten wordt en een goed en consequent gebruik. Daarnaast is medewerking van de sekspartner nodig om tijdens de vruchtbare dagen af te zien van seks of een condoom te gebruiken.
Hier vind je meer informatie over natuurlijke methoden.
In dit overzicht staan de anticonceptiemethoden met hun eigenschappen.
Naar materiaal en advies AnticonceptieAnticonceptiegebruik onder jongeren
-
- Bij de eerste keer geslachtsgemeenschap gebruikt 9% van de jongeren geen anticonceptie.
- Met de laatste sekspartner gebruiken 4 van de 5 jongeren altijd anticonceptie bij geslachtsgemeenschap.
- Onder de 18 jaar worden vooral de pil en/of condooms gebruikt als anticonceptiemethode. Oudere meiden kijken vaker verder dan de pil. Het gebruik van een hormoon– of koperspiraaltje neemt de laatste jaren toe onder jonge vrouwen.
- 20% van de seksueel actieve meiden onder de 25 jaar gebruikt geen anticonceptiemiddel. Een deel daarvan heeft de laatste tijd geen penis-in-vagina seks, is zwanger of wil zwanger worden, maar de belangrijkste reden die meiden geven is dat ze geen hormonen willen gebruiken.
- Als de laatste keer seks een onenightstand was, gebruikten 4 op de 10 jongens daarbij geen condoom. Zij liepen hiermee mogelijk risico op het oplopen of verspreiden van een soa, en lieten de bescherming tegen onbedoelde zwangerschap aan het meisje (Seks onder je 25e 2023).
Anticonceptiegebruik onder volwassenen
Type anticonceptie
Van de vrouwen van 18 tot en met 49 jaar die ooit vaginale seks hebben gehad, gebruikt 59% in 2023 een anticonceptiemiddel. Meestal de pil (22,1%), een hormoonspiraal (20,8%) of condooms (10,7%). In de totale groep vrouwen is het gebruik van de pil licht afgenomen en het gebruik van een koper- of hormoonspiraal licht toegenomen. Het gebruik van condooms als anticonceptiemethode is ongeveer gelijk gebleven. Het gebruik van andere anticonceptiemiddelen, zoals de prikpil, pleister, de anticonceptiering en het anticonceptiestaafje blijft relatief laag.
Geen anticonceptiemiddel
Van de vrouwen van 18 tot en met 49 jaar gebruikt 41% geen anticonceptiemiddel. Zij konden hiervoor meerdere redenen geven, waardoor de percentages hieronder niet optellen tot 100%. Veel vrouwen geven redenen waardoor ze geen risico op een onbedoelde zwangerschap lopen: ze hebben de laatste tijd geen seks waar ze zwanger van kunnen worden (15%), zijn zwanger of willen zwanger worden (20%) of kunnen niet zwanger worden (32%). In deze laatste groep zitten ook vrouwen die gesteriliseerd zijn of die een gesteriliseerde partner hebben. Een veel genoemde reden is echter ook dat vrouwen geen hormonen willen gebruiken (32%). Ook geeft 18% van deze vrouwen aan dat ze last hebben van bijwerkingen van anticonceptie.
Morning-afterpil
Vijf procent van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd slikte in het afgelopen jaar de morning-afterpil.
De cijfers hierboven komen grotendeels uit de Monitor Seksuele Gezondheid 2023. De volledige monitor en het bijbehorende onderzoeksrapport worden gepubliceerd in september 2024. Meer over de Monitor Seksuele Gezondheid 2023.
Natuurlijke methode
Onder jonge vrouwen van 18 tot 30 jaar gebruikt 14% een zogenoemde ‘natuurlijke methode’: 4% gebruikt als anticonceptiemethode altijd terugtrekken voor het klaarkomen (en houdt niet de vruchtbare dagen bij) en 10% gebruikt een methode om de vruchtbare dagen te bepalen. Op de vruchtbare dagen gebruikt 62% een condoom, 25% heeft dan geen penis-in-vagina seks, 12% doet aan terugtrekken voor het klaarkomen en 1% gebruikt een morning-afterpil. (Van der Pijl et al. 2024.)
Meer over het gebruik van natuurlijke methodenZorgen en misvattingen rondom anticonceptie
De hormonen in anticonceptie zijn de belangrijkste reden waarom een groeiende groep vrouwen geen anticonceptie wil gebruiken. Die keuze hierover is uiteraard aan vrouwen zelf, maar soms zitten hier ook misvattingen of onterechte zorgen onder. Er gaat veel onjuiste informatie rond over anticonceptie. Bijvoorbeeld dat de hormonen in anticonceptie slecht voor je zouden zijn of dat je depressief wordt van de pil. Risico’s worden overschat, en het risico op zwangerschap wordt soms onderschat.
We hebben veel voorkomende zorgen en misvattingen op een rij gezet en geven betrouwbare informatie op basis van wetenschappelijk onderzoek en de praktijk. Bedoeld voor iedere professional die hiermee te maken krijgt en vragen of zorgen wil adresseren.
Lees meer over de zorgen en misvattingen rondom anticonceptieWees alert op risicofactoren
Er kunnen veel factoren ten grondslag liggen aan een onbedoelde zwangerschap. Als zorgprofessional kun je niet alle factoren beïnvloeden, maar je kunt wel alert zijn op deze factoren en de rol die ze kunnen spelen en extra ondersteuning bieden:
Kennis/begrip
-
- Onvoldoende kennis over de menstruatiecyclus en hoe je zwanger raakt
- Risico op een zwangerschap wordt te laag ingeschat
- Consequenties van het hebben van een kind niet overzien
- Onvoldoende kennis van anticonceptie en hoe je anticonceptie goed gebruikt
- Mythes en misvattingen over anticonceptie
- Laaggeletterdheid
- Taalbarrière
- Beperkte gezondheidsvaardigheden
- (Licht) verstandelijke beperking
Andere persoonlijke factoren
-
- Jongeren die vroeg beginnen met seks beschermen zich vaak minder goed
- Geen anticonceptie met hormonen willen gebruiken vanwege angst voor of ervaringen met bijwerkingen
- Geen anticonceptie met hormonen willen gebruiken om de natuurlijke hormonale schommelingen te behouden
- Regelmatig switchen van anticonceptie
- Sterke afhankelijkheid van de partner, druk of dwang bij seks
- Niet weerbaar zijn en niet kunnen bespreken van wensen en grenzen
- Stereotype gendernormen en gendergedrag (man hoort te zorgen voor een condoom, vrouw voor anticonceptie)
- Ambivalente kinderwens (eigenlijk best wel een kindje willen)
Contextfactoren
-
- Psychische problemen, verslaving, dakloos, multi-problematiek
- Armoede en schulden
- Veel problemen in het gezin
- Wantrouwen naar hulpverlening
- Seksualiteit/seks voor het huwelijk en abortus zijn taboe
- Druk vanuit religie of cultuur (en partner en omgeving) op het krijgen van kinderen
- Tienermoeders in omgeving
Onbedoelde of ongeplande zwangerschap
Bij een ongeplande zwangerschap komt de zwangerschap onverwachts, deze is niet gepland. Een ongeplande of onbedoelde zwangerschap zijn beide niet per se ongewenst, maar er was geen sprake van regie over de kinderwens. Niet iedereen denkt bewust na of en wanneer een kind welkom is en neemt hiervoor maatregelen. Door onbeschermde seks, onjuist of inconsequent anticonceptiegebruik, maar ook door falen van de anticonceptie kan toch een zwangerschap ontstaan.
Jongeren tot 25 jaar
18 van de 1.000 jongeren tot 25 jaar hebben te maken gehad met een onbedoelde zwangerschap. Van de meiden gaf ongeveer 40% aan dat er geen anticonceptie was gebruikt, onder jongens was dat bijna 20%. In andere gevallen was volgens de jongens en meiden wel anticonceptie gebruikt, maar niet altijd, er ging iets mis (meestal pil vergeten of condoom gescheurd) of de anticonceptie faalde. (Bron: Seks onder je 25e, 2023.)
Volwassenen tot en met 49 jaar
Voor 11 van de 1000 mannen en 10 van de 1000 vrouwen in de leeftijd 18 tot en met 49 jaar resulteerde de onbeschermde seks het afgelopen jaar in een onbedoelde zwangerschap. Een onbedoelde zwangerschap kan gewenst of ongewenst zijn. Drie op de 1000 mannen en 4 op de 1000 vrouwen in deze leeftijdsgroep geeft aan dat de zwangerschap ongewenst was (Monitor Seksuele Gezondheid, 2023).
Ongewenste zwangerschap
Een ongewenste zwangerschap is een zwangerschap tegen de wil of wens van een vrouw en/of partner. Bij een ongewenste zwangerschap wordt vaak gekozen voor een zwangerschapsafbreking (abortus). Er kan ook gekozen worden voor pleegplaatsing of afstand ter adoptie. Bij het maken van een keuze spelen meerdere factoren een rol.
Abortus
-
- Sinds 2011 schommelt het aantal zwangerschapsafbrekingen in Nederland rond de 30.000 per jaar. In 2022 is een stijging te zien van ruim 5000 abortussen.
- Jongeren vormen niet het grootste aandeel bij zwangerschapsafbrekingen. De meeste abortussen vinden nog altijd plaats bij vrouwen tussen de 25 en 35 jaar.
- Bij ongeveer 10% van de abortussen in Nederland gaat het om vrouwen die hiervoor vanuit andere landen naar Nederland komen (Bron: IG&J, 2023).