Kinderwens en anticonceptie bespreken

Veel mensen die geslachtsgemeenschap hebben, hebben geen actieve kinderwens. Om onbedoelde zwangerschappen te voorkomen, is het van belang om tijdig na te denken over anticonceptie en een keuze te maken, anticonceptie te regelen en vervolgens correct en consequent te gebruiken. Niet alleen vrouwen/mensen die zwanger kunnen wórden, ook mannen/mensen die iemand zwanger kunnen máken. Niet iedereen is bewust bezig met de kinderwens en het risico op zwangerschap bij seks. Anderen hebben moeite om zich goed te beschermen, om uiteenlopende redenen.

‘Veel zwangerschappen in onze praktijk zijn onbedoeld. Dat wil niet zeggen dat ze ongewenst zijn. Maar ze zijn zeker niet gepland.’ Huisarts

Bij mensen die mogelijk risico lopen op een onbedoelde zwangerschap kan een pro-actief gesprek over seksualiteit en kinderwens heel zinvol zijn. Ook als je zelf geen arts of verloskundige bent, maar bijvoorbeeld doktersassistente, verpleegkundige of hulpverlener.

‘Wanneer ik jonge mannen in mijn spreekkamer vraag of ze kinderen willen, dan zie ik gewoon het kwartje vallen. Ze realiseren zich dan pas ineens dat ze zelf ook verantwoordelijk zijn om zichzelf en hun partner te beschermen tegen een zwangerschap.’ Sense-arts

Wat kun je doen als je zelf geen arts of verloskundige bent?

Je hoeft geen uitgebreide kennis te hebben van anticonceptie om mensen te kunnen ondersteunen in het nemen van eigen regie over hun kinderwens. Iemand bewust laten nadenken over de kinderwens en het risico op onbedoelde zwangerschap is al een eerste stap. Dit zijn een aantal aandachtspunten en tips daarbij:

• Ga niet uit van je eigen waarden en normen over het krijgen van kinderen, maar onderzoek welke betekenis je cliënt geeft aan het krijgen van kinderen en wat voor hem of haar de gewenste omstandigheden zijn voor het krijgen van een kind.
• Vraag of cliënt zich wel eens zorgen maakt over het risico op onbedoelde zwangerschap, en wat zij of hij zou doen als dit het geval zou zijn?
• Voor sommige mensen is het lastig om de consequenties van bepaald gedrag (onveilige seks) te overzien, of ze schatten de risico’s te laag in. Informeer de cliënt over de risico’s.
• Onderzoek welke kennis iemand al heeft over anticonceptie. Niet iedereen weet welke methoden er zijn en hoe ze werken.
• Er bestaan veel mythes of misverstanden rondom anticonceptie. Heeft jouw cliënt onjuiste ideeën of twijfel je of bepaalde ideeën kloppen? Kijk samen wat betrouwbare informatie is op Sense.info (voor jongeren) en Seksualiteit.nl (voor volwassenen) Hier kan je cliënt ook de anticonceptiekeuzehulp gebruiken. Dit is tevens een goede voorbereiding op het counselinggesprek met een arts.

Tips voor de ondersteuning van bepaalde groepen

Heb je te maken met jongeren, cliënten die net bevallen zijn, migranten of mensen in kwetsbare omstandigheden? Dan bieden we hieronder handvatten voor de ondersteuning van deze groepen.

Jongeren

Veel jonge mensen die penis-in-vagina seks gaan hebben zijn nog niet bezig met hun kinderwens. De meeste jongeren willen op jonge leeftijd nog geen kind. Ze willen eerst hun opleiding afmaken, hebben vaak nog geen vaste of stabiele relatie, geen eigen woning en onvoldoende inkomen. Maar niet alle jongeren denken daar bewust over na en nemen maatregelen om hun kinderwens uit te stellen.

Voor een één op éen gesprek met jongeren is er de brochure Individuele counseling kinderwens en anticonceptie.

‘Als je een Marokkaans meisje ziet, denk je misschien sneller: ik hoef het hier niet over te hebben want ze gaat het toch niet doen, seksueel actief zijn… Terwijl ik denk dat zo’n soort gesprek bij iedereen hoort te gebeuren.’ Marokkaanse vrouw, 20 jaar

Cliënten die pas bevallen zijn

Na een bevalling is het mogelijk om snel weer zwanger te raken, wat meestal niet de wens is. Bovendien moet het lichaam eerst herstellen. Soms wordt gedacht dat het geven van borstvoeding bescherming biedt tegen zwangerschap. Dit is alleen onder stricte voorwaarden het geval. Daarom is het verstandig al voor of na de geboorte van een kind, de kinderwens opnieuw te bespreken. Niet elke anticonceptiemethode kan direct na de geboorte en/of tijdens borstvoeding gebruikt worden. Wat zijn de mogelijkheden en wanneer breng je anticonceptie het beste ter sprake?

‘Ik krijg regelmatig volkomen uitgeputte vrouwen op consult, op het randje van burn-out, doordat ze heel snel achter elkaar kinderen hebben gekregen. Ik bespreek met hen hoe belangrijk ontzwangeren is en dat ze kunnen plannen of en wanneer ze weer een kindje willen.’ Praktijkondersteuner

Cliënten met bepaalde aandoeningen

Mensen met een ziekte of beperking kunnen niet zomaar elk anticonceptiemiddel gebruiken. Sommige anticonceptie werken minder goed of zijn schadelijk voor de gezondheid. Lees hier meer.

Migranten of nieuwkomers

Heb je te maken met cliënten die geen Nederlands spreken? Op Zanzu.nl is in 16 talen informatie te lezen en te beluisteren over zwangerschap, bevalling, anticonceptie en seksuele gezondheid. Ook voor jou als professional kan Zanzu.nl een handige tool zijn om een gesprek aan te gaan over seksuele gezondheid met iemand die de Nederlandse taal niet spreekt. Op je eigen scherm kun je het Nederlands naast een andere taal zetten.
Niet-westerse migranten hebben vaak minder kennis van hun lichaam, seksualiteit en anticonceptie of zijn hier minder vertrouwd mee. Heb je te maken met nieuwkomers uit niet-westerse landen, met asielzoekers of statushouders? Lees meer over het ondersteunen van deze groepen.

‘Als ze de taal niet goed spreken dan hebben ze geen toegang tot informatie. Ze kunnen zich ook niet goed verwoorden, en daarmee hebben ze dus ook geen zelfbeschikking over zwanger worden.’ Verloskundige

Cliënten uit krachtwijken

In zogenoemde krachtwijken komen onbedoelde zwangerschappen vaker voor. Praktische tips en handvatten voor ondersteuning bij kinderwens en anticonceptie in krachtwijken (maar ook daarbuiten heel bruikbaar) vind je in deze leaflet.

Mensen met multiproblematiek

Voor mensen in kwetsbare omstandigheden met multi problematiek is er het programma Nu Niet Zwanger, dat inmiddels in veel gemeenten draait. Dit programma is gericht op het proactief bespreken van kinderwens, opdat cliënten een meer bewuste en geïnformeerde keuze maken over het moment van een kind. Vaak zijn deze mensen al in beeld bij de hulpverlening, denk aan (potentiële) ouders die dak- en thuisloos zijn, een verstandelijke beperking hebben, sociaal geïsoleerd, verslaafd zijn of psychiatrische problemen hebben, in de prostitutie zitten of meervoudige problemen hebben. Lees meer over Nu Niet Zwanger in deze factsheet en op www.nunietzwanger.nl.

‘Wat zo mooi is aan Nu Niet Zwanger, is dat de bewustwording steeds groter wordt. Het loont om het actief over kinderwens en anticonceptie te hebben. Dat dat niet zorgt dat wij blij zijn dat vrouwen niet onbedoeld zwanger worden, maar dat het een opluchting is voor de vrouw zelf dat ze zwanger wordt wanneer dat haar wéns is, en niet wanneer dat haar overkomt.’ Verloskundige

Aandachtspunten voor anticonceptiecounseling

Als arts of verloskundige is het van belang counseling op maat te geven. Iedere patiënt maakt een persoonlijke afweging welke methode het beste past. De nadruk blijkt in de counseling soms teveel te liggen op de betrouwbaarheid van een methode, terwijl dit voor de cliënt minder belangrijk kan zijn. Patiënten kunnen bijvoorbeeld meer hechten aan gebruikersgemak, geen bijwerkingen, het kunnen reguleren van bloedingen of het ervaren van minder pijnklachten. Soms is het voorkomen van zwangerschap niet de reden om hormonale anticonceptie te willen gebruiken, maar bijvoorbeeld huidproblemen. Anderen willen juist alleen een methode gebruiken wanneer ze seks hebben, en hun natuurlijke cyclus houden. Er kunnen verschillende wensen en motivaties spelen.

Kortom, wat bij iemand past, hangt af van persoonlijke wensen, maar ook van de levensstijl, de seksuele activiteit, het type relatie (vaste partner, wisselende of losse contacten) de levensomstandigheden en eerdere ervaringen met anticonceptie. De omgeving speelt vaak ook een rol bij de keuze.

‘Ik heb wel eens een spiraaltje geplaatst bij vrouwen die stiekem anticonceptie wilden gebruiken. Een koperspiraaltje, zodat ze nog wel maandelijks zouden bloeden, want hun man mocht er niets van weten.’ Huisarts

Starters

Veel jonge vrouwen die voor het eerst anticonceptie willen gebruiken, vinden het spannend om hiervoor naar de huisarts te gaan. Schaamte en ongemak omdat ze seksueel actief zijn, spelen een rol. De meeste jonge starters geven de voorkeur aan de pil en laten zich veelal leiden door de persoonlijke ervaringen van vriendinnen of familie. Ze willen het liefst zo snel mogelijk met een recept de deur uit. Achteraf hadden ze graag meer gehoord over de mogelijke bijwerkingen van anticonceptie of over alternatieven. Het is belangrijk om hen standaard een evaluatieconsult na drie maanden aan te bieden.

‘Ja, het is wel een beetje ongemakkelijk als je voor de eerste keer zoiets met iemand gaat bespreken. Het is niet dat ik dacht: jeej leuk. Je bent dan toch een beetje bang dat ze gaan oordelen ofzo.’ Meisje, 18 jaar

Gedeelde besluitvorming

Patiënten verwachten informatie die op hen is afgestemd en willen samen met een arts komen tot een keuze voor een anticonceptiemethode. Het is van belang (afhankelijk van de behoefte van de patiënt) dat meerdere anticonceptiemethodes de revue passeren. Sommige vrouwen kennen maar één of enkele methoden of kennen de eigenschappen voldoende. Vraag of de patiënt nog informatie over andere methoden wil, die mogelijk bij haar zouden passen. Besteed ook aandacht aan het risico op soa’s. Bij losse contacten en incidentele seks kan het condoom een goed advies zijn, ook omdat deze beschermt tegen een soa.

Wat vrouwen vooral willen weten is:

• Welke methode past het beste bij mij?
• Hoe betrouwbaar zijn de methoden?
• Zijn hormonen niet schadelijk?
• Wat zijn de bijwerkingen?

Vertel de voor- en nadelen van de verschillende methoden en laat vervolgens de cliënt kiezen. Een goed gesprek is belangrijk, want uit onderzoek blijkt dat als de cliënt tevreden is over het anticonceptieconsult, de kans groter is dat de anticonceptie effectief en consistent wordt gebruikt.

Hulpmiddelen voor anticonceptiekeuze

• Gebruik deze handige Checklist voor anticonceptiecounseling op maat (printversie). Samen met je cliënt/patiënt kom je dan tot de best passende anticonceptiemethode.
• Voorafgaande aan het consult kan een cliënt al nadenken over haar voorkeuren, behoeften en wensen. Gebruik hiervoor deze vragenlijst (scheurblok of PDF-bestand).
• Anticonceptievoorjou.nl, is een handige online tool waarmee vrouwen (met hun partner) kunnen kijken wat het beste bij hen zou kunnen passen.
• Als een cliënt nog geen zicht heeft op wat er allemaal is of de eigenschappen van de verschillende methoden naast elkaar wil zien, is er een handig vergelijkend overzicht van alle anticonceptiemiddelen met hun kenmerken. Deze kun je dowloaden en printen, eventueel plastificeren. Op de achterzijde staan foto’s van alle middelen.
• Met de anticonceptiekoffer kun je cliënten laten zien welke anticonceptiemethoden er allemaal zijn en hoe deze werken.
• Bespreek ook de kosten van anticonceptie. Een overzicht van de vergoedingen voor anticonceptie per verzekeraar kan hierbij helpen.
• Soms leven er zorgen of misvattingen over anticonceptiemiddelen. Bekijk de feiten om hierover betrouwbare informatie te kunnen geven.
• Wil een vrouw natuurlijke methoden gebruiken? Download dan deze informatie met tips voor de counseling.

‘Ik had alle anticonceptiemiddelen uitgebreid besproken, maar ze aarzelde nog. De volgende keer dat ik haar sprak, bleek ze zwanger. Ze had geaarzeld omdat ze de anticonceptie gewoon niet kon betalen. En nu zat ze vervolgens zonder geld met een zwangerschap. Dat gaat me dan echt aan het hart.’ Huisarts

Informeer over goed gebruik van anticonceptie

Bij bepaalde methoden is het belangrijk om meer aandacht te besteden aan het juiste gebruik, wat veel voorkomende gebruikersfouten en risico’s zijn, en wat de noodmiddelen zijn als het toch een keer mis gaat: de morning-afterpil en het koperspiraal. Geef deze flyer over morning-aftermiddelen mee met verwijzing naar uitgebreide informatie online.

Gebruikt de patiënt een eenfasepil met 21 pillen in een strip dan is er een handige online tool bij het vergeten van de pil. Deze geeft informatie over het vervolggebruik, of de rest van de cyclus nog veilig is en of een morning-aftermethode verstandig is (gebaseerd op de NHG Standaard). De morning-aftertest geeft dezelfde informatie, en kan gebruikt worden bij fouten met verschillende anticonceptiemethoden.

Benadruk dat een cliënt altijd contact kan opnemen als ze ontevreden is over de gekozen methode, bijwerkingen ervaart of nog vragen heeft over het gebruik. Hoe beter de methode past bij de voorkeur van de patiënt, hoe tevredener ze is over de methode en hoe groter de kans op langdurig gebruik.

‘Na twee weken bel ik soms de meiden op als er geen anticonceptiekeuze was gemaakt, om een vervolgafspraak te maken. En twee maanden na het starten met anticonceptie bel ik op om te vragen hoe het gaat.’ Doktersassistente

Controle na drie maanden

Bij hormonale anticonceptie is het lichaam na ongeveer 3 maanden gewend geraakt aan de methode. Een goed moment om na te gaan of alles naar wens verloopt. Gaat er wel eens wat mis? Zijn er blijvende bijwerkingen? Als de anticonceptie niet goed bevalt, is de kans groot dat een cliënt stopt met anticonceptie en daardoor meer risico loopt op een onbedoelde zwangerschap. Verandering van methode is dan het overwegen waard.

Plan daarom alvast een consult over 3 maanden om te evalueren of de anticonceptiemethode goed bevalt, of regel een telefonisch of video consult.

Goed dus om na een aantal maanden of wanneer je de patiënt op het spreekuur hebt, proactief te vragen of de anticonceptie nog goed bevalt. Heeft de patiënt negatieve ervaringen met de anticonceptiemethode, neem dit dan serieus, en kijk opnieuw samen wat een goed alternatief zou kunnen zijn.

Klachten of negatieve ervaringen met hormonale anticonceptie die niet in de bijsluiter zijn vermeld, kun je als zorgprofessional melden bij Lareb. Klachten over het koperspiraal kun je melden bij Meldpunt en Expertisecentrum Bijwerkingen Implantaten.

‘Ik vond het heel prettig dat ik na 3 maanden nadat ik begon met de pil nog een gesprek had, want stel het gaat niet goed, kan je dan kijken wat er aan de hand is en dat het dan even in de gaten gehouden wordt door een professional.’ Jonge vrouw, 21 jaar

Veranderen van anticonceptiemethode

Als een anticonceptiemethode in eerste instantie goed beviel, wil dat niet zeggen dat de patiënt hier blijvend tevreden mee is. In verschillende levensfasen kunnen andere behoeften spelen. Ook kan de cliënt op basis van informatie over alternatieven een andere voorkeur hebben gekregen. De omstandigheden of de leefstijl kunnen ook veranderen. Iemand is bijvoorbeeld inmiddels gescheiden of de kinderwens is voltooid. De cliënt is gaan roken, heeft hart- of vaatziekten of een andere aandoening. Dan moet er gekeken worden of de anticonceptie nog wel past. Wacht niet tot iemand zelf voor een anticonceptieonsult komt, maar vraag regelmatig proactief of de huidige anticonceptiemethode nog het beste past, en of er wellicht een kinderwens is. Ook na een bevalling is het zaak om samen te kijken naar een geschikte anticonceptiemethode.

‘Ik verwachtte van de huisarts dat zij mij wat uitleg zou geven en dat ze mee zou denken met wat ik anders zou kunnen nemen, toen ik niet meer aan de pil wilde. Dat verhaal omtrent die hormonen dat ik dat niet wilde, dat begreep ze niet helemaal. Ze had zoiets van, het kan geen kwaad die hormonen en alle vrouwen gebruiken dat, en dat valt echt wel mee allemaal het is niet schadelijk.’ jonge vrouw, 20 jaar

’Een patiënte wilde haar spiraaltje laten verwijderen. Ze wilde liever de pil slikken om haar menstruatie te kunnen plannen. Later bleek ze de pil steeds te vergeten en wilde ze toch graag haar spiraaltje terug. Sindsdien laat ik m’n patiënten altijd eerst even ervaren hoe hun nieuwe middel bevalt voor ik de oude verwijder.’ Huisarts